Movisie monitort vernieuwingen rondom cliëntenparticipatie in voorbeeldgemeenten
De transities in het sociale domein hebben de noodzaak van goede cliëntenparticipatie in gemeenten opnieuw op de kaart gezet. In veel gemeenten dienen zich nu nieuwe groepen aan die een plek moeten vinden in de cliënten- en burgerparticipatie. In het kennisprogramma Cliëntenparticipatie volgt Movisie het komende jaar acht voorbeeldgemeenten, die op zoek zijn naar een nieuwe structuur voor cliëntenparticipatie. Door Martin Zuithof.
Gemeenten zijn door de overgang van de Jeugdzorg, de Participatiewet en delen van de AWBZ-zorg op zoek naar nieuwe structuren en vormen voor cliëntenparticipatie, vertellen Else-Marije Boss en Henk Beltman, adviseurs bij Movisie voor onder meer het kennisprogramma Cliëntenparticipatie. ‘Door de transities zijn heel veel nieuwe doelgroepen naar gemeenten toegekomen, zoals jongeren. Gemeenten proberen deze groepen in de huidige belangenstructuur te betrekken.’
Vragen en dilemma’s
Bij gemeenten leven veel vragen en dilemma’s rondom de nieuwe vormen van cliëntenparticipatie, schetst Henk Beltman: ‘In sommige gemeenten bestaan wel vier of vijf vormen van cliëntenparticipatie en burgerparticipatie, zoals klantenpanels, de Jongerenraad, de Gehandicaptenraad, de Sportraad en de Wmo-raad. Hoe verhoudt de cliëntenparticipatie zich bijvoorbeeld tot de vrijwilligers die in kernen actief zijn en tot de gebruikelijke belangenbehartigers als de ouderenorganisaties en de Gehandicaptenraad? En hoe verhouden al die vormen zich weer tot de gemeenteraad? En tot de verschillende niveaus van wijk, gemeente en regio? En waar en hoe zijn de niet zo mondige burgers bij betrokken?’
Advisering en belangenbehartiging
Een trend is de scheiding tussen advisering door betrokken burgers en belangenbehartiging door specifieke cliëntengroepen. ‘Hoe zich dat ontwikkelt, is het boeiende van deze tijd’, vervolgt Beltman. ‘Sommige Wmo-raden proberen dat nu al op te lossen door thematische bijeenkomsten te organiseren waar ze doelgroepen uitnodigen om al de verbinding te leggen tussen de algemene adviezen en de cliëntenervaringen. Wmo-raden proberen dus al een verbindende rol te vervullen, met bijvoorbeeld de WWB-raden, Sportraad en Gehandicaptenraad.’
De Wmo is als wet steeds belangrijker geworden, zegt Henk Beltman, tegelijk staat het budget onder druk door bezuinigingen. Else-Marije Boss: ‘Intussen is het belang van de inbreng bij burgers bij het beleid alleen maar gegroeid. Cliëntenparticipatie past dan ook helemaal bij de participatiemaatschappij die de overheid nastreeft. Daarbij worden ook regionaal als gevolg van de transities hele belangrijke beslissingen genomen, bijvoorbeeld door groepen gemeenten die samen de inkoop van zorg regelen bij een regionale partij. Cliënten moeten dan ook op regionaal niveau hun invloed kunnen uitoefenen. De vraag is dus: op welke niveau worden beslissingen genomen en op welk niveau moet je dan ook de participatie organiseren?’
Keuzes te over
De keuze voor de structuur van cliëntenparticipatie is bij gemeenten heel verschillend. Else-Marije Boss: ‘De ene gemeente heeft al gekozen voor een brede adviesraad sociaal domein, maar oriënteert zich nog op de opdracht, samenstelling en competenties van deze raad in een andere samenstelling. Andere gemeenten zijn nog aan het verkennen wat een passende nieuwe structuur kan zijn: hebben we wel adviesraden nodig of kan het ook anders? Weer andere gemeenten doen het nog breder en gaan in gesprek met bewoners, tot op wijkniveau. De afgelopen jaren hebben veel gemeente geleerd dat alleen de formele adviesraad niet werkt om alle verschillende doelgroepen te bereiken. Daarbij zoeken ze naar een combinatie van formele en informele vormen voor beleidsadvies en belangenbehartiging. Maar zoals dat nu in formele raden en procedures allemaal vastgelegd is, biedt het voor gemeentes te weinig input voor hun beleidsvragen die ze hebben.’
‘Cliëntenparticipatie past helemaal bij de participatiemaatschappij die de overheid nastreeft’
Diversiteit aan vormen
Ook de vorm van cliëntenparticipatie is van belang, benadrukt Else-Marije Boss. Voor welke vorm wordt gekozen in een gemeente hangt af van de lokale dynamiek. Henk Beltman: ‘Van oudsher zaten in de Wmo-raad de oudere vrijwilligers van het Steunpunt Mantelzorg, de ouderenbonden, de Gehandicaptenraad, mensen met een achtergrond in belangenorganisaties. Daarna kwamen er steeds meer betrokken burgers, hoger opgeleiden, oud-directeuren. Steeds is de kernvraag: hoe betrek je de meest kwetsbare burgers, mensen met beperkingen. Het lijkt simpel om op deze groepen af te stappen, maar in feite bestaat er een grote schroom om dat te doen. Voor een adviesraad sociaal domein die op een nog beleidsmatiger niveau moet functioneren, wordt dat nog een grotere vraag.’
Diverse rollen
Gemeenten kunnen verschillende rollen spelen: de rol van inspirator, perspectief bieden en initiatief nemen, klankbordrol, verbindingen leggen. ‘Daarmee ondersteunt de gemeente
de burger om het beleid van de gemeente mee te helpen maken. En zo kunnen er ook weer nieuwe initiatieven in de wijk ontstaan, waar anderen weer aan mee kunnen doen. Dan participeert de overheid in initiatieven van burgers.’
Binnen de gemeenten zoekt iedereen op dit moment zijn rol, zien Boss en Beltman. ‘Dat geldt ook voor de aanbieders, voor de Zorgbelang-organisaties en andere ondersteunende organisaties en voor de Gehandicaptenraad. Die organisatie bundelt de belangen van mensen met beperkingen en chronische ziekten. Nu gaan ze misschien op de in de adviesraad sociaal domein, maar ze hebben ook eigen specifieke activiteiten en belangen. In de ene gemeente willen ze de belangen door deze groep zelf laten vertegenwoordigen. Een andere gemeente kiest dan weer voor een adviesraad sociaal domein met daaromheen netwerken van belangenbehartigers. Zo zoekt iedereen naar wat voor de eigen specifieke situatie een geëigende vorm is.’
Acht voorbeeldgemeenten cliëntenparticipatie
De acht voorbeeldgemeenten zijn Almere, Groningen, Haarlemmermeer, Leeuwarden, Peel en Maas, Stichtse Vecht, Schiedam en Zaanstad. Deze gemeenten zijn gekozen omdat ze een vernieuwingsslag proberen te maken, vertelt Else-Marije Boss. ‘Straks willen we laten zien hoe deze gemeenten investeren in het gesprek met burgers, cliënten, adviesraden, belangenpartijen. Dit om te kijken wat nu een passende vorm voor die betreffende situatie. Deze gemeenten willen graag van elkaar leren hoe ze bepaalde dingen aan kunnen pakken. En niemand heeft de perfecte aanpak, het blijft voor iedereen zoeken naar wat het beste past. De leerervaringen van deze gemeenten zijn ook weer erg interessant voor anderen.’ Henk Beltman en Else-Marije Boss delen deze kennis via de Movisie-website en verzorgen uitwisselingsbijeenkomsten. Ook bieden ze desgevraagd ondersteuning aan gemeenten bij vragen op het gebied van vernieuwing van de cliëntenparticipatie.
Verscheen eerst bij Movisie: Movisie monitort vernieuwingen rondom cliëntenparticipatie in acht voorbeeldgemeenten, 8 september 2015. Door Martin Zuithof.