Uit de schulden komen lukt alleen als mensen zelf de regie krijgen

De schuldenproblemen in Nederland lopen steeds verder op. Toch lijkt de overheid maar niet in actie te komen. Eropaf! pleit in de ‘Transformatieagenda Armoede en Schulden’ voor een fundamentele aanpak. Deze opiniebijdrage verscheen in dagblad Trouw op 16 juli 2016.

De cijfers over het aantal mensen in armoede en schulden in Nederland zijn al jaren schrikbarend. Het Nibud gaf in 2014 aan dat zo’n 40% van de huishoudens onvoldoende buffer heeft om financiële tegenslagen te kunnen opvangen. Volgens de Monitor betalingsachterstanden hadden in dat jaar 2,3 miljoen huishoudens betalingsachterstanden (32,1%). Op dit moment heeft een op de vijf Nederlandse huishoudens problematische schulden, langer lopende schulden die niet binnen drie jaar zijn af te betalen. Lector Nadja Jungmann onderzocht in 2014 deze groep en constateerde in een steekproef een gemiddelde schuld van € 47.000 per huishouden. In Amsterdam heeft zelfs een op de drie inwoners problematische schulden, zo blijkt uit het Jaarrapport Schuldhulpverlening van de gemeente Amsterdam dat in mei verscheen.

Kritiek
Eind juni hekelde de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) de opstelling van de overheid. Die maakt het stelsel van schuldhulp te ingewikkeld maakt en doet een te groot beroep op de zelfredzaamheid van mensen in geldzorgen. Ook de gemeentelijke schuldhulp krijgt in een recente evaluatie van adviesbureau Berenschot flink de wind van voren: er is nog onvoldoende maatwerk en het is onduidelijk of iedereen de benodigde hulp krijgt. En zo verschijnen er steeds weer kritische rapporten over de aanpak van armoede en schuldhulp. Alleen, het lijkt of de overheid, veelal zelf opdrachtgever van deze onderzoeken, niets met alle inzichten en aanbevelingen doet.

In april pleitte een brede coalitie van de Vereniging Nederlandse Gemeenten, de directeuren van sociale diensten (Divosa), de brancheorganisatie van schuldhulpverleners NVVK en Sociaal Werk Nederland nog voor een andere opstelling van de rijksoverheid als schuldeiser. De overheid zou zich eens kunnen houden aan zijn eigen regels zoals de beslagvrije voet (dat deel van het inkomen dat nodig is om in het minimale alledaagse levensonderhoud te voorzien). Ze kan een adempauze voor schuldenaars inbouwen en een ruimer budget uittrekken voor een armoede- en schuldenbeleid.

Omslag
Volgens ons vergt de aanpak van armoede en schulden echter een nog meer fundamentele omslag. Echte oplossingen ontstaan pas als mensen de rust en ruimte krijgen om hun eigen problemen aan te pakken en zelf de regie te voeren. En dat kan alleen als de overheid de regels rondom bijstand en toeslagen minder ingewikkeld maakt en investeert in mensen, zodat zij hun leven weer op de rails kunnen krijgen.

Er is bijvoorbeeld gericht inkomensbeleid nodig. In 2014 becijferde het Nibud dat een bijstandsgezin met twee kinderen iedere maand 50 euro te weinig heeft om alle noodzakelijke uitgaven te betalen. Het gaat hier uitsluitend om dagelijks onderhoud, waarbij alle toeslagen zijn aangevraagd, en lidmaatschapsgelden van de sportclub of bibliotheek nog niet zijn meegerekend. Een eenvoudige rekensom leert dat dit gezin binnen twee jaar een tekort heeft opgebouwd van 1200 euro.

Uitsluitingscriteria
Daarnaast dient er een eind te komen aan de vele ogenschijnlijk willekeurige uitsluitingscriteria voor schuldhulpverlening, zoals het bezit van een huis, een bedrijf of een op handen zijnde scheiding. Mede hierdoor wordt slechts een klein gedeelte van de getroffen huishoudens toegelaten tot de schuldhulp. De toegang tot de hulpverlening moet dus beter, evenals het deskundigheidsniveau en het mandaat van professionals en sociale wijkteams. Veel gemeenten hebben bezuinigd op het sociaal raadsliedenwerk, eerstelijns hulpverleners die met hun kennis rondom regelingen en toeslagen juist helpen te voorkomen dat mensen in de schulden raken.

Handel in schulden
En laten we een einde maken aan de handel in schulden. Een hele branche aan incassobureaus strijkt grote winsten op, door schuldenaars met alle bijkomende kosten dieper in de schulden te drukken. Overheidsdiensten als het Centraal Justitieel Incasso Bureau (onder meer verkeersboetes) en de Belastingdienst opereren als onbuigzame schuldeisers met absolute voorrang bij de sanering. Wij pleiten voor sociale incasso, die gericht is op een sociale schuldregeling en mensen daarnaast helpt om schulden in het vervolg te voorkomen.

Ten slotte pleiten we voor een echte participatiesamenleving, waarin mensen daadwerkelijk worden aangemoedigd mee te doen. Daarvoor is er ruim baan nodig voor experimenten als de flexibele bijstand waarbij mensen mogen bijverdienen. Kortom, effectief armoede- en schuldenbeleid vergt fundamentele veranderingen, gebaseerd op vertrouwen in mensen.

Deze opiniebijdrage verscheen in dagblad Trouw op 16 juli 2016.

Catelijne Akkermans en Martin Zuithof (Eropaf!). De Transformatieagenda Armoede en Schulden is te downloaden op eropaf.nl en bij www.movisie.nl