Saleha el Haddioui, gezinscoach en generalist: ‘Ik kan ook dingen van je leren’
Gezinscoach en maatschappelijk werker Saleha el Haddioui is betrokken bij alle levensgebieden van multiproblemgezinnen. Een bescheiden hulpverlener met een hoofddoek tussen de stugge Westlanders. ‘Ik kom vaak tegen dat mensen zeggen: dat is mijn cliënt. Daarmee snij je zelf in de vingers. Het gaat er ten slotte om die cliënt vaardigheden te leren zichzelf te helpen.’
‘Collega’s uit Rotterdam lopen vaak op tegen de mentaliteit in het Westland. De mensen in al die kassen, tussen de komkommers en tomaten, zijn soms ontoegankelijk. Daar zit voor mij ook een raakvlak in met het Marokkaanse karakter. De vuile was hang je niet buiten, dat los je samen op, dat hou je binnen. Daardoor weet ik dat je voorzichtig moet zijn. Ik kom dan ook niet confronterend bij de mensen binnen. Het is ook niet niks dat mensen jou in hun thuissituatie binnenlaten, als een gast in hun leven. Dat benoem ik ook zo tegenover cliënten, dat vertrouwen, dat heb ik te allen tijde hoog in het vaandel. Ik hoor ze later vaak zeggen: waarom heb ik niet eerder hulp gezocht? Het zit in de aard van de mensen de deur dicht te houden en de ogen voor de problemen te sluiten.’
Saleha el Haddioui (45) is afkomstig uit Marokko en woont sinds haar achtste in het Westland. Na de havo trouwde ze en kreeg ze kinderen. Op haar 26e begon ze met de studie sociaal pedagogisch werk (SPW4). Bij de gemeente Naaldwijk werd ze voor twintig uur begeleider van vluchtelingen. ‘Ik moest ze naar zelfstandigheid begeleiden en dat was een hele uitdaging. Mensen die de taal niet spraken en die ik aan de hand moest nemen om verder te komen in de maatschappij.’
Eind jaren negentig kwamen er minder vluchtelingen en werd het asielzoekerscentrum in Naaldwijk opgeheven. ‘In 1998 begon ik bij Maatzorg, de thuiszorg, als AWBZ-begeleider voor multiproblemgezinnen. Ik werkte op indicatie en begeleidde gezin op verschillende gebieden. Leren omgaan met kinderen, opvoedingsproblemen, omgaan met psychiatrische problematiek. Ik was er voor de praktische begeleiding van het gezin.’
De hulpverlening als gezinsbegeleider bij de thuiszorg was per definitie outreachend. ‘Het kernprobleem in deze gezinnen was vaak psychiatrie. Tachtig procent van de indicaties kwamen vanuit de GGZ. Er waren moeders met een borderlinestoornis en dat betekende nogal wat voor de relatie met hun partner, hun kinderen en omgeving. Dat begon al bij het ontbreken van een ziektebesef. Wat mankeert jou en wat betekent dat voor je omgeving? Wat kun je anders doen? Door het vertrouwen van het gezin te verwerven, kwam ik stapje voor stapje verder. Een psychiatrische stoornis heeft een grote impact. In veel gezinnen ontbreekt elke structuur in het dagelijks leven. Dan nemen ze alles maar zoals het komt.’
In het Westland kwam Saleha vooral bij autochtone gezinnen en dat deed ze met hoofddoek en al. ‘Sommige mensen zag je daar toch wel naar kijken. Bij een vrouw vroeg ik meteen: had u niet verwacht dat ik hier voor u zou staan? Komt dat door mijn hoofddoek? Bent u wel een Nederlandse, vroeg ze. Ja, maar ik ben in Marokko geboren. Als u daar vragen over over heeft, stel ze gewoon, zei ik. Ik kan ook de hoofddoek afdoen als u dat prettig vindt. Door het te bespreken, maak je contact en geef je jezelf en de ander de ruimte. Bovendien ben ik ook een Westlandse en ken ik de bevolking goed. Het is een hele kunst om door het harnas heen te breken.’
Sommige mensen geven vooraf ook aan dat ze geen buitenlander willen. ‘We gaan daarover niet de discussie aan, maar vangen dat op als team. Ik ben er ook niet voor om het af te dwingen. Vaak krijg ik de vraag: ‘Is het niet moeilijk om als Marokkaanse vrouw met hoofddoek binnen te komen?’ Maar ligt dat nou aan mij: zie ik het niet of is het er niet? In de praktijk is het namelijk helemaal niet zo moeilijk. Ik heb nooit het gevoel gehad dat mensen anders naar mij kijken omdat ik een hoofddoek op heb. Ik kom ook niet binnen met een toon van: ik ga het jou even vertellen. Ik kom naast je staan en kan ook dingen van je leren. Dat speel ik niet, zo ben ik.’
Generalist en specialist
El Haddioui wordt gemotiveerd door mensen en is gevormd door haar afkomst, zegt ze. ‘Ik kom uit een groot gezin, heel dynamisch, met heel verschillende mensen die heel uiteenlopende problemen hebben. Ik heb dingen in mijn familie gezien, die ik ook bij anderen zie. Daardoor is het voor mij makkelijker om anderen als mens te blijven zien. Er zijn genoeg familieleden die zeggen: dat werk van jou zou ik nooit gaan doen, onvoorstelbaar dat je die richting op bent gegaan. Al die problemen, altijd dat contact, altijd samenwerken, het zou voor mijn familie een ver-van-mijn-bedshow zijn.’
Saleha wilde zich juist theoretisch verdiepen in de hulpverlening aan gezinnen en volgde naast haar werk de deeltijdopleiding maatschappelijk werk, waarvoor ze in 2003 afstudeerde. Nu doet ze 24 uur gezinscoaching en 12 uur regulier algemeen maatschappelijk werk, in de vorm van groepswerk en spreekuren maatschappelijk werk. Als gezinscoach heeft ze meer verantwoordelijkheden dan als thuisbegeleider. ‘Als thuisbegeleider werkte ik onder een behandelaar die de doelen voor mij bepaalde. Als gezinscoach werk ik niet onder iemand, maar werk ik met het gezin en onderhoud alle contacten. Ik heb meer professionele vrijheid en ik kom daardoor makkelijker binnen. Ik heb wel te maken met kaders: deze tijd hebben we, dit is mijn specialisatie, dit kan ik dus voor u betekenen, maar de invulling doen we samen.’
In de ogen van Saleha is een maatschappelijk werker per definitie generalist, vergelijkbaar met de huisarts. ‘Maar binnen je generalisme kun je je ook specialiseren. Zo heb ik mij gespecialiseerd in het netwerken, in het contact houden met meerdere disciplines voor gezinnen die op verschillende levensgebieden problemen hebben. Hoe hou ik contact met verschillende specialisten en hoe geef ik aan dit gezin die vaardigheden mee? Bijvoorbeeld hoe praat je met ambtenaren? Dat zijn kleine vaardigheden die deze mensen vaak missen.’
Tijdens de opleiding werd ze vanuit Maatzorg al als groepswerker gedetacheerd bij Kwadraad. Sindsdien begeleidt ze groepen over opvoeden, pubergedrag en assertiviteit. ‘Een groep die ik heel graag geef is ‘Puber in huis’. De puberteit is een hele dynamische fase in het leven van een kind, waarbij je het contact met je kind juist kunt versterken. Er komt bijvoorbeeld iemand van de verslavingszorg over drugs praten. Je kan je er ook voor afsluiten en denken dat je kind altijd kind blijft. Of je kunt meegaan, inzicht krijgen in hun leefwereld en dan heb je heerlijke tijd met je puber.’
Competenties
Competenties op het gebied van pedagogische hulpverlening zijn voor een gezinscoach onmisbaar, zegt El Haddioui. ‘Als je daar niet competent in bent, moet je veel zaken laten liggen. Dan zul je veel signalen van kinderen niet zien. Die ouders hebben behoefte aan adviezen. Je kunt laten zien dat het om de levensfasen van een kind gaat en dat het gedrag bij die fase hoort. Hoe kun je dat als ouders bijsturen en wat heb je daar voor rol in? De geborgenheid en de veiligheid van kinderen staan op nummer een. Het feit dat een gezin mij toelaat en mij vertrouwt, daarmee zal ik ze altijd complimenteren. Dat vertrouwen zal ik nooit beschamen, tenzij ik vanwege de kinderen een andere beslissing moet nemen.’
Sociaal-juridische vaardigheden heeft Saleha minder nodig. ‘De vragen daarover verwijzen we door. Als het gaat om schuldhulpverlening heb ik wel contacten met advocaten en schuldeisers. Het is niet zo dat ik mensen voor een bezwaarschrift naar een jurist doorverwijs, daarbij help ik ze wel. Bij de multiproblemcliënten die ik begeleid, kun je wel informatie proberen te geven, maar veel snappen ze niet. Vaak kan het niet anders dan dat je het letterlijk samen gaat doen. Ik ga ook met cliënten naar sociaal raadslieden of advocaten. Cliënten kunnen dan alles vragen en ik ondersteun ze daarbij.’
Competenties op het gebied van participatie zijn niet het eerste aandachtsgebied van El Haddioui. ‘Het zit wel bij preventiedoelstellingen van het groepswerk. We hebben bijvoorbeeld een aangepaste puber- en opvoedgroep voor Marokkaanse ouders. Daarmee nemen we de taaldrempel weg, omdat deze ouders vaak de nodige vaardigheden ontberen op het gebied van opvoeden. Daar zit dan ook participatie bij.’
Voorwaarden en professioneel netwerk
‘Dat de instelling mij gekozen heeft heeft met name te maken met de gezinscoaching hier in het Westland. Die gezinscoaching hebben we samen met de regiomanager opgezet, dat bestond letterlijk nog niet voor 2008. Ik ben daarin geschoold en en heb meegelopen in regio’s waar het al wel was.’ Om zich te specialiseren in groepswerk en psychiatrie heeft ze bij werkgevers de ruimte gekregen. ‘Tegelijk ben ik wel generalist, want als ik voor een uitdaging sta, dan ga ik daarvoor. Van oudsher is vaak geroepen dat psychiatrie niet bij maatschappelijk werk past, maar ik loop er niet voor weg. Iemand is geen borderliner, maar een mens die borderline heeft. Ik wil altijd uitgaan van de mens.’
Bij het contact met andere professionals gaat het net zoals bij de gezinnen om gelijkwaardigheid. ‘Daar kom je ook niet binnen met een toon van: ik zal het jullie eens even vertellen. Als er heel veel betrokkenen zijn bij een gezin hebben hulpverleners vaak de houding van: Dat kan ik toch ook doen? Ik deed het toch altijd? Geef elkaar erkenning. Stel er is in een gezin een maatschappelijk werker die al zoveel heeft geprobeerd en jij komt er binnen en veegt dat, hup van de tafel. Dat is de ergste doodzonde die je kunt begaan in het contact met een andere professional. Het begint bij de ander laten vertellen, in aanwezigheid van het gezin, want ik wil transparant zijn. Het gezin hoort bij die overleggen te zijn. Daarom spreekt de methodiek Gezinscoaching mij aan. Ik stel me nooit zo op dat ik die collega’s het even ga vertellen. Ik kom hier naast het gezin staan.’
‘In mijn ogen krijg je pas meerwaarde als je samenwerkt. Daar moet je hard aan werken door er zelf ook de andere hulpverleners bij betrekken. Ik kom vaak tegen dat mensen zeggen: dat is mijn cliënt. Daarmee snij je jezelf in de vingers, want die cliënt is niet van jou of mij. Het gaat er ten slotte om die cliënt vaardigheden te leren zichzelf te helpen. Dat doe je met alle professionals die er zijn.’‘
Casus
‘Ik begeleid een gezin met drie kinderen, waarvan er twee onder toezicht gesteld zijn. Het gaat niet goed met ze. De kinderen verzuimen school en er komen signalen dat ze onverzorgd rondlopen. De school heeft weinig contact met de ouders. Ze komen niet op de afspraak als ze zijn uitgenodigd. Ook de gezinsvoogd krijgt geen werkbaar contact met de ouders. Die is door de rechter ingezet om de veiligheid van de kinderen te waarborgen. Maar de ouders werken niet mee en trekken hun handen er vanaf. Ze laten de gezinsvoogd binnen, maar dat is alles.’
‘De gezinsvoogd kan het gezin hooguit een keer per maand aandacht geven. Hij heeft toen aan het gezin gevraagd of ze voor gezinscoaching voelden. Je komt bij het gezin binnen, met een intensieve vorm van hulpverlening. Bij dit gezin zijn nog vijf andere instanties betrokken. De kracht van intensieve gezinscoaching is dat veel van deze hulpverleners niet meer nodig zijn. Ik maak een plan van aanpak samen met het gezin en de verwijzer die mij daar heeft geïntroduceerd. Ook alle andere hulpverleners kunnen er aan bijdragen. ‘
‘De moeder is 33 en heeft altijd in het Westland gewoond. Het ontbreekt haar aan cruciale vaardigheden om het huishouden te runnen. Ze zit op de grens van zwakbegaafdheid. Ze heeft psychosociale problemen, financiële moeilijkheden, problemen met het huishouden, weinig opvoedingsvaardigheden, slechte relaties met instanties. Haar nieuwe vriend had ook een kind, haar ex-man bemoeide er zich niet meer mee. Haar ouders hadden eigen sores, waren niet sterk genoeg om haar te helpen. Het was van generatie op generatie een zwak milieu.’
‘Mijn uitgangspunt is dat ouders altijd het beste willen voor hun kinderen. We hebben eerst de financiën op orde gekregen. Er is een bewindvoerder aangesteld vanuit de plangroep, we hebben schuldsanering aangevraagd en ze krijgen weekgeld. Tegelijk constateerden we dat er niet voor elke hulpverlener een taak lag. Als dit gezin geen ruimte heeft voor diagnose bij de GGZ, omdat ze de afspraken niet nakomen, dan heeft de GGZ ook even geen rol. Er moeten eerst nog andere praktische zaken worden geregeld. Dat is de insteek die ik heb als ik bij deze gezinnen binnenkom.’
‘De hulpverlening sluit nu veel beter aan op waar dit gezin behoefte aan heeft. Ze stonden al twee keer op de nominatie om ontruimd te worden. Het gaat nu veel beter met de kinderen, met name doordat de financiën geregeld zijn en er rust is. Vervolgens hebben we een indicatie aangevraagd voor intensieve opvoedingsondersteuning. Dat is nodig om de opvoedingsvaardigheden bij deze ouders te versterken. Hiervoor hebben ze nu een coach die ook in dat gezin komt met voorbeelden, videohometraining, heel praktisch om met de opvoedingsvaardigheden aan de slag te gaan.’
‘Er waren zoveel mensen bij dit gezin betrokken en die liepen allemaal te klagen: het is trekken aan een dood paard. Als ik als gezinscoach begin, breng ik rust. De eerste zes maanden ben ik de enige betrokkene. In dit gezin waren er alleen al drie verschillende hulpverleners betrokken bij de kinderen. Er waren twee gezinsvoogden, dat werd er een, en het schoolmaatschappelijk werk bemoeide zich er mee. Intussen gebeurt er van alles, de ouders moesten naar Sociale zaken en naar het Werkplein.’
‘Wat heb je aan opvoedingsvaardigheden als de moeder zegt: ‘Weet je Saleha, ik heb nu letterlijk geen cent meer.’ Als je het hebt over aanbod- en vraaggericht, hoe duidelijk wil je de vraag hebben? Intussen heeft het gezin wel vaardigheden aangeleerd voor de opvoeding, de kinderen zijn nog altijd niet uit huis geplaatst. Maar het is niet een gezin waarin nu alles geregeld is en nooit meer hulpverlening nodig zou zijn. De ervaring leert dat een gezin als dit op een dag toch weer terugkomt.’
Deze quotes komen uit het proefhoofdstuk van de De generalist. De sociale professional aan de basis. Het is hier te downloaden: Gezinscoach Saleha el Haddioui: ‘Ik kan ook dingen van je leren‘