‘Volkomen absurd: een moeder met vier kinderen op straat gooien’

Moderator Natasja van den Berg constateert dat de documentairemakers Sarah Sylbing en Ester Gould ongelooflijk veel hebben losgemaakt. ‘Alle hoofdpersonen waren gisteren bij Jeroen Pauw. Vandaag stond Schuldig op de agenda bij het vragenuurtje in de kamer.’ Samen met de aanwezigen gaat Van den Berg op zoek naar de oorzaken, naar alternatieven voor de hoge boetes en probeert ze de impact van schulden op de samenleving in beeld te krijgen. Daarna nodigt ze de zaal uit voor een collectieve brainstorm en gaat ze met Arjan Vliegenthart (wethouder SP Amsterdam) en Jetta Klijnsma (staatssecretaris Sociale Zaken) in gesprek over de oplossingen.

‘Opeenstapeling van problemen’

Wat zijn de belangrijkste oorzaken dat mensen vastlopen in schulden? ‘Er doet zich altijd een opeenstapeling van problemen voor’, zegt Paul Scheerder (oud-directeur van het Leefkringhuis en een van de hoofdpersonen uit de serie). ‘Je man loopt weg, je kind wordt van school gestuurd, je koelkast gaat kapot en je raakt ook nog je baan kwijt. Samen zorgt dat dan ervoor dat je in de schulden komt en vervolgens zo lang wacht dat je er niet meer uitkomt.’

Reinier van Zutphen (Nationale Ombudsman) citeert zijn eigen rapport over de wanbetalersregeling (‘Zorgen voor de toekomst’) , waarin hij stelt dat zelfredzaamheid eigenlijk een illusie is. ‘Als je er vanuit gaat de mensen zelfredzaam moeten zijn, dan krijg je er een bepaalde mindset bij als mensen bij je komen bij problemen. Terwijl we weten dat als we in het begin iets beter hadden opgelet, en onze hand hadden uitgereikt, ze niet zo diep in de problemen waren gekomen.’

Wat zijn dan de belangrijkste veranderingen die nodig zijn ten opzichte van het huidige systeem? Volgens Paul Scheerder is het allerbelangrijkste dat mensen in de schulden worden gebracht door overheidsmaatregelen. ‘Als je de ziektekostenverzekering niet kunt betalen, krijg je een paar tientjes boete. Alsof je die dan wel kunt betalen. Het is volkomen absurd als je een moeder met vier kinderen op straat gooit. Dat kost je als overheid ongeveer een ton per jaar aan opvang. Je kunt dan beter de huurschuld voorfinancieren en via een regeling binnen de uitkering weer terug laten betalen.’

‘Kleine bedragen worden krankzinnig groot’

Ombudsman Van Zutphen signaleert dat kleine bedragen krankzinnig groot worden door de opeenstapeling van boetes. ‘Al die incassomaatregelen werken alleen maar verergerend. Neem de wanbetalersregeling bij de zorgverzekering. Of de gijzeling vanwege het niet betalen van boetes aan het CJIB, maar in termijnen betalen is daar niet mogelijk.’

Anna Korthals Altes (sustainability manager NUON) pleit voor systeemverandering. ‘Ik vond heel shocking dat Ditte in de laatste aflevering al die papieren door moet van het UWV, om te kijken wat ze wel of niet kan. Waarom kan dat niet een gewoon gesprek? En waarom wordt de huurtoeslag niet gelijk verrekend met de huur?’ Iemand in de zaal pleit voor vier eenvoudige wetsvoorstellen, die op korte termijn groot effect hebben. ‘Vergeleken met Amerika, waar ik 26 jaar heb gewoond, zijn de toestanden in Nederland mensonterend. Stop met de huisuitzettingen. Stel een plafond aan de boetes op schulden. En stop met vorderingen op de huurtoeslag. Breng mensen met mensen in contact.’

‘Veel mis met het incassosysteem’

Is het niet gek dat we denken dat mensen door boetes wel gaan betalen?, vraagt Natasja van den Berg even later aan Paul Otter, gerechtsdeurwaarder en directeur van Syncasso. Ook hij constateert dat er veel mis is met het incassosysteem. ‘Mensen die geen geld hebben, duw je over het randje. Dan zitten we in de vervelende situatie dat mensen onnodig in de stress zijn geduwd, en uiteindelijk toch niet kunnen betalen. Het vervelende bij de wet Incassokosten is dat als er onjuiste bedragen worden gerekend, er geen straf op staat. Dat incassobureaus mensen onnodig op kosten jagen, vind ik schandalig.’

Ramona vertelt dat ze geen ouderbijdrage kan betalen. Haar kinderen mogen daardoor niet mee met het schoolreisje, want de school wil geen uitzondering maken. ‘Dat meen je niet. Zijn ze helemaal gek geworden?’, reageert Will van Schendel (directeur van Doras Maatschappelijke Dienstverlening). Ze verwijst naar de generatie-armoede. ‘Het blijkt te vaak dat deze doelgroep het niet redt. Bij hun ouders zie je het ook, er gebeurt iets met die generaties in schulden. Ik wil dat zo graag doorbreken.’

Nadja Jungmann (lector Schulden en Incasso in Utrecht) schetst wat de enorme gevolgen van stress zijn voor mensen in de schulden. Zij verwijst naar hersenonderzoek aan de Harvard Universiteit en de nieuwe methode ‘Mobility mentoring’ die in Boston werd ontwikkeld. ‘De verbindingen in de hersenen veranderen door langdurige stress. In Boston hebben we gezien dat als kinderen opgroeien in grote stress, bijvoorbeeld schulden en armoede, verslaving of een vechtscheiding, ze te maken krijgen met veranderingen in hun hersenen. De verbindingen tussen het emotionele systeem en het rationele systeem, waarmee je logisch handelt en dingen onthoudt, worden minder.’

‘Schuld’ staat gelijk aan ‘schuldig zijn’

Jungmann pleit voor een herijking van doelstellingen als ‘zelfredzaamheid’ en het anders inrichten van de dienstverlening. ‘Wat kan ik van je vragen, als je veel stress hebt? Als je niet op een afspraak komt, is dat een gevolg van je medische conditie en niet van onwil. Reminders als smsjes en todo-lijstjes zijn dan geen betutteling, maar juist een manier om je te helpen je verantwoordelijkheid te nemen.’

Natsja van den Berg vraagt wie er in de brainstorm nieuwe invalshoeken op de agenda wil zetten. Filosoof Karim Benammar signaleert dat in calvinistische landen als Nederland en Duitsland ‘schuld’ gelijk staat aan ‘schuldig zijn’. ‘Als je mensen geen boetes geeft, kan de schuld ook veel sneller worden afgelost. De verklaring is een religieuze, calvinistische inborst waarin schuld gelijk staat aan zonde. Mensen met schulden hebben een zonde begaan en die moeten bestraft worden.’

Natasja van den Berg vraagt staatssecretaris Jetta Klijnsma en wethouder Arjan Vliegenthart wat ze er nu aan gaan doen. Arjan Vliegenthart verwijst naar het boek ‘Schaarste’. ‘Uit het boek Schaarste blijkt juist wat de psychische gevolgen van armoede zijn, wat gebrek doet. We realiseren ons steeds meer wat de invloed van stress is, maar ik denk dat we nog onvoldoende in staat zijn dat helemaal in het beleid te verwerken.’ Jetta Klijnsma wil nog beter onderscheid maken tussen de niet-willers en niet-kunners. ‘Medewerkers van de Belastingdienst en CJIB moeten een plan maken met de mensen die in de sores zitten. Medewerkers van overheidsinstellingen moeten veel meer naast mensen gaan staan. Ik wil de regels vereenvoudigen en medewerkers beter opleiden.’

Generaal pardon voor schulden

‘En gaat u woninguitzettingen met kinderen onwettig verklaren?’, vraagt Natasja van den Berg. Klijnsma wil daarover verder praten met de minister Blok (Wonen). Vliegenthart ziet twee manieren voor kwijtschelden van schulden: via een soort ‘grote verzoendag’ (een generaal pardon dat al in het oude Israël werd gehouden) of op kleinere schaal via meer coulance bij gemeentelijke kwijtscheldingen. Nadja Jungmann spreekt wethouder Vliegenthart aan op zijn pleidooi voor beheersing van de vaste lasten. De wethouder verwijst naar perverse prikkels in het beleid.

‘Als jij iemand in huis neemt en daarvoor zorgt, krijg je door de kostendelersnorm een korting op de uitkering. Die mensen komen dan weer terug bij de schuldhulpverlening, bij de GGZ en de jeugdzorg. En dat kost mesjogge veel geld. En dan alle stijgingen van de huren, het toegenomen eigen risico in de zorg.’

Reinier van Zutphen pleit voor maatregelen die snel te nemen zijn: afschaffing van de ‘krankzinnige bestuurlijke boetes’, griffiekosten en incassokosten. Staatsecretaris Klijnsma zegt dat ze de boetes die zich opstapelen wil aanpakken. Iemand in de zaal roept professionals en ambtenaren op zich niet meer te verschuilen achter de regelgeving. ‘Als je maatwerk wil leveren, steek dan je kop boven het maaiveld uit en doe iets.

Door Martin Zuithof – 23 december 2016 – Dit artikel verscheen op Movisie.nl. Overzichtspagina Human: De tv-serie Schuldig, de debattour en het magazine.